24/10/2002
ΕΤΑΙΡΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΤΙΡΑΝΩΝ ΚΑΙ ΠΑΣΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΟΜΟΤΙΜΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΟΥ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ
Ευχαριστώ θερμά τον λίαν αγαπητό κύριο Θεόδωρο Παπαλεξόπουλο για τα ευγενικά του λόγια και την τιμητική πρόσκληση να απευθυνθώ σήμερα στην εκλεκτή αυτή εορταστική σύναξη. 'Οταν προ καιρού μου ζήτησε να συμμετάσχω στον εορτασμό με μία ομιλία για την Εταιρική ευθύνη και την κοινωνική αλληλεγγύη, η πρώτη μου αντίδραση υπήρξε ότι το θέμα δεν εμπίμπτει στην ειδικότητά μου. Καθώς όμως επέμενε, δεν άργησα να βεβαιωθώ ότι κι αυτό το πρόβλημα έχει μία σαφή θρησκευτική διάσταση.
A'
1. 'Ολες σχεδόν οι μεγάλες θρησκείες που επηρέασαν τον παγκόσμιο πολιτισμό, επεσήμαναν ότι η αλληλεξάρτηση είναι θεμελιώδης αρχή της ζωής του ανθρωπίνου γένους και αναφέρθηκαν, με άμεσο ή έμμεσο τρόπο, στο χρέος της αλληλεγγύης. Θα αναφέρω ενδεικτικά τη διατύπωση - αρνητική ή θετική - του Χρυσού Κανόνος στις σημαντικότερες από αυτές, ως ένδειξη μίας παναθρώπινης συμφωνίας στο θέμα της αλληλεγγύης.
Στο περίφημο ινδουϊστικό βιβλίο Mahabarata (XII, 114, 8), διαβάζουμε : "Αυτή είναι η σύνοψη του χρέους: Μην κάνεις ποτέ στους άλλους κάτι το οποίο θα σου προξενούσε πόνο αν γινόταν σε σένα"
'Οταν ο Κομφούκιος (αρχές του 5ου π.χ. αι.) ρωτήθηκε: "Υπάρχει μία λέξη, η οποία να χρησιμεύει ως κανόνας πρακτικός για όλη τη ζωή;", απάντησε: "Δεν είναι αυτή η λέξη η αμοιβαιότητα;" Λοιπόν, "Μη κάνεις στους άλλους ό,τι δε θα ήθελες να κάνουν σε 'σένα" (Confucius, Analects 15,23)
Από την εκτεταμένη ιερή βουδιστική γραμματεία περιορίζομαι στη φράση της Τριπίτακα (Samyurta Nikaya V, 353.35 - 354.2): "Μία κατάσταση, οποία δεν είναι ευχάριστη ή χαροποιός σε 'μένα, θα πρέπει να είναι το ίδιο και για τον άλλον και μία κατάσταση, η οποία δεν είναι ευχάριστη ή χαροποιός σε 'μένα, πώς θα μπορούσα να την επιβάλλω στον άλλον;"
Στην ιουδαϊστική σκέψη επαναλαμβάνεται συχνά η αρχή: "Ο σύ μισείς, ετέρω μη ποιήσης" (Ιωβίτ, 415). Ο σπουδαίος ραββί Χιλέλ (1ος αι. π.Χ. - 1ος μ.Χ.) συνιστούσε: "Μην κάνεις στους άλλους ό,τι δεν θα ήθελες να κάνουν αυτοί σε 'σένα" (Rabbi Hilei, Shabbat Bla)
Το μεγάλο πάντως και αποφασιστικό άλμα έγινε με την έμφαση που το χριστιανικό ευαγγέλιο έδωσε στην αμοιβαιότητα, με θετικό τρόπο. "Καθώς θέλετε ίνα ποιώσιν υμίν οι άνθρωποι και υμείς ποιείοτε αυτοίς ομοίως" (Λουκ. 6:31), απήτησε ο Χριστός. (Ή όπως το διασώζει ο Ματθαίος, "Πάντα ούν όσα αν θέλητε ίνα ποιώσιν υμίν οι άνθρωποι, ούτω και υμείς ποιείτε αυτοίς ούτος γαρ έστιν ο νόμος και οι προφήται" (Ματθ. 7:12). Με αυτή πλέον την αρχή περνούμε οριστικά από την αλληλεξάρτυηση στην αλληλεγγύη.
Ο ισλαμικός κόσμος υιοθέτησε επίσης αυτή την ιδέα (κυρίως για την umma - τη μουσουλμανική κοινότητα). Στα αποφθέγματα που αποδόθηκαν αργότερα στον Μωάμεθ συναντούμε και το εξής: "Κανείς από σας δεν είναι πιστός, εφόσον δεν επιθυμεί για τον αδελφό του αυτό το οποίο επιθυμεί για τον εαυτό του" (40 Hadith - συλλογή του Al-Nawawi 13)
2. Το αμέσως επόμενο πρόβλημα υπήρξε, έως που επεκτείνεται ο κύκλος της αλληλεγγύης. Πού βρίσκονται τα σύνορα "των αλλήλων". Ποιός είναι ο πλησίον προς τον οποίο οφείλει κανείς να δείξει αλληλεγγύη. Οι απαιτήσεις της κλασσικής ιουδαϊκής σκέψεως και νοοτροπίας είναι γνωστές. Πλησίον είναι αυτός που μετέχει στην ίδια φυλετική, εθνική, κοινωνική ή θρησκευτική ομάδα. Την οριστική διεύρυνση στην αντίληψη αυτή έδωσε ο Ιησούς Χριστός με την κλασική παραβολή του καλού Σαμαρείτου, όταν τόνισε ότι το χρέος της αλληλεγγύης επεκτείνεται στον άγνωστο, τον ξένο, τον αδύνατο, τον διαφορετικό. Και εκτελείται μέσα στη σιωπή, τη μοναξιά, τον κίνδυνο. Ο Χριστός αποσαφήνισε και ενίσχυσε αυτή την αλήθεια με την εικόνα της εσχάτης κρίσεως, στην οποία ταυτίζει τον εαυτό Του, τον κατ' εξοχή πλησίον μας, με τους καταφρονεμένους και στερημένους της γης. "Επείνασα γαρ και εδώκατε μοι φαγείν, εδίψησα, και εποτίσατέ με, ξένος ημήν, και σηνηγάγετέ με, γυμνός, και περιεβάλετέ με, ησθένησα, και επεσκέψασθέ με εν φυλακή ήμην και ήλθετε προς με" (Ματθ. 25:35-36)
Είναι γνωστό ότι η χριστιανική αρχή για την ωρίμανση του ανθρωπίνου προσώπου και την ανάπτυξη της ανθρώπινης κοινωνίας κορυφώνεται με την πολυεδρική έννοια της αγάπης, όπως αποσαφηνίσθηκε στην Καινή Διαθήκη (π.χ. "Ύμνος της Αγάπης στην Α' Κορ.)". Αυτή ουσιαστικά δημιουργεί τη διαφορά στις ανθρώπινες σχέσεις. Η αγάπη ταυτίζεται με την Υπέρτατη Πραγματικότητα: "Ο Θεός αγάπη εστί και ο μένων εν τη αγάπη εν τω Θεώ μένει και ο Θεός εν αυτώ" (Α' Ίω 4:16)
3. Αντιθετικά με αυτές τις αρχές ορθώνεται η έρπει φειδίσια και δηλητηριάζει τις ανθρώπινες σχέσεις ο πολύμορφος εγωϊσμός. Με τα ποικίλα προσωπεία του, την πλεονεξία, την αδικία, την υπεροψία, την αδιαφορία. Ο εγωϊσμός αυτός ενεργεί τόσο ως ατομικός, όσο και ως συλλογικός, εταιρικός, φυλετικός, εθνικός, καλλιεργώντας διάφορες τάσεις αποκλειστικότητας και αποκλεισμού. Η ανθρώπινη ιστορία εξελίσσεται μέσα σε μία διαλεκτική τάση μεταξύ εγωϊσμού και αγάπης. Η ζωή έχει αποδείξει πως όσοι αδιαφορούν για την αλληλεγγύη και κλείνονται εγωϊστικά στον εαυτό τους - άνθρωποι, οικογένειες, φυλές, λαοί, θρησκευτικά, ή εθνικά σύνολα - οδηγούνται στην παρακμή. Θεωρώ ότι αυτό είναι μία αρχή, γενική, η οποία ισχύει και για τις εταιρίες.
Στον 20ο αιώνα, διάφορες οικονομικές ή κοινωνικές θεωρίες που αναπτύχθηκαν, ζήτησαν να παραμερίσουν τον παράγοντα της θρησκευτικής πίστεως. Κράτησαν εντούτοις τη συναίσθηση της ανάγκης της κοινωνικής αλληλεγγύης ως μίας θεμελιώδους πολιτιστικής αξίας. Σήμερα εξακολουθεί η τάση να χρησιμοποιούνται νέοι όροι, αποφορτισμένοι από θρησκευτικές έννοιες. Σε πολλές δε περιπτώσεις, η ευαισθησία για κοινωνική αλληλεγγύη στερήθηκε τους πνευματικούς χυμούς της και μεταλλάχθηκε σε δημόσιες σχέσεις ή διαφημιστικές τακτικές.
B'
Συχνά, οι εταιρίες - τόσο οι πολυεθνικές όσο και οι καθαρώς ελληνικές βρίσκονται στο στόχαστρο της κοινωνικής κριτικής. 'Ολοι εντούτοις αναγνωρίζουμε την αποφασιστική σημασία τους στη σύγχρονη ζωή. Ο επιχειρηματικός κόσμος όχι μόνο διαχειρίζεται αλλά και αποτελεί ένα μεγάλο πλούτο. Η ίδια η ύπαρξη των εταιριών αποτελεί τεράστια συμβολή στο κοινωνικό σύνολο. Προσφέροντας, άμεσα ή έμμεσα, απασχόληση και αξιοπρέπεια σε χιλιάδες ανθρώπους, καλύπτοντας πολλαπλές βιοτικές και κοινωνικές ανάγκες. Το ζητούμενο όμως είναι, πώς η προσφορά αυτή θα επεκταθεί και πέρα από τα άμεσα ενδιαφέροντα των εταιριών. Θα τολμούσα να διατυπώσω μερικές απλές υπενθυμίσεις και προτάσεις.
Α. Η ορθή στάση στο θέμα που μας απασχολέι αρχίζει από την αυτοσυνειδησία της κάθε εταιρίας. Δεν επιτρέπεται να γίνει μία άψυχη μηχανή συμφερόντων και παραγωγής. Διότι υπάρχει και δρα, μέσα σε ένα ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, από το οποίο αντλεί πόρους, ανθρώπινο δυναμικό, βεβαιώς και το κέρδος - γενικά, την αναγκαία ατμόσφαιρα για να αναπνεύσει και να κινηθεί. Και άρα, έχει σημαντικό μερίδιο ευθύνης γι' αυτό το σύνολο. Κάθε εταιρία είναι ένα ζωτικό κύτταρο του κοινωνικού σώματος. Εάν κλεισθεί στα δικά της αποκλειστικά συμφέροντα, κινδυνεύει να εξελιχθεί σε κύτταρο καρκινικό, με σειρά δυσμενών επιπτώσεων. Δεν παραγνωρίζει κανείς τους υφισταμένους ατσάλινους οικονομικούς νόμους και την αρχή της κερδοφορίας που ωθεί μία Εταρεία. Παρά ταύτα, η αναζήτηση μέσης και δικαίας οδού είναι εφικτή από δημιουργικούς ανθρώπους. Οι εταιρίες στις ημέρες μας διαθέτουν μικρότερο ή μεγαλύτερο ποσοστό κοινωνικού κεφαλαίου και κοινωνικής ευθύνης. Με την διεύρυνση της λαϊκής συμμετοχής στο κεφάλαιό τους θα χρειασθεί να γίνουν ακόμη πιο ευαίσθητες στην κοινωνία των πολιτών. Να αναπτύξουν ένα σύγχρονο επιχειρηματικό πρότυπο, με αυθεντικό κοινωνικό πρόσωπο και με σεβασμό στο περιβάλλον.
Β. Το χρέος της κοινωνικής αλληλεγγύης πρέπει να είναι μία βασική παράμετρος τόσο στην ορθή σύλληψη της αποστολής μίας Εταιρείας, όσο και στον καθορισμό των στόχων και των μεθόδων λειτουργίας της. 'Οπως υπολογίζονται οι διάφοροι παράγοντες στον σχεδιασμό και τον υπολογισμό του έργου της επιχειρήσεως, θα μπορούσε να ενταχθεί οργανικά και η κοινωνική αλληλεγγύη ως βασική προοπτική της δρασεώς της. Αρχίζοντας βεβαίως από την εντός της Εταιρείας επιβαλλομένη αλληλεγγύη
Είναι δίκαιο, στην επέτειο των 100 χρόνων της Εταιρείας ΤΙΤΑΝ, να θυμηθούμε ορισμένες πρωτοποριακές ιδέες και εφαρμογές που αργότερα έγιναν αυτονόητες αρχές, αλλά χρειάσθηκαν αρχικά κάποιον να τις αρθρώσει. Αναφέρομαι λ.χ. στη ασφάλιση του προσωπικού για εργατικά ατυχήματα (1922), στον περιορισμό χρόνου εργασίας θερμαστών, λιμενικών, εργοδηγών και λοιπών εργασιών από 12ωρο σε δώρο (1927), στην εισαγωγή του θεσμού της συστηματικής αποκαταστάσεως του περιβάλλοντος (1971), στην εφαρμογή πολιτικής μειώσεως βιομηχανικής ηχορρυπάνσεως (1985). Θέλω ακόμα να προσθέσω, με αισθήματα ευχαριστίας, την πρόθυμη συμπαράσταση του κ. Παπαλεξόπουλου στην Εκκλησία της Αλβανίας, όταν αρχίσαμε να έχουμε ορισμένα πρωτοποριακά κοινωνικά προγράμματα στους τομείς υγείας, εκπαιδεύσεως, αγροτικής αναπτύξεως, κοινωνικής πρόνοιας, πολιτισμού και περιβάλλοντος. Γενικότερα, όταν μελετά κανείς τον απολογισμό της Εταιρείας ΤΙΤΑΝ, παίρνει βαθειά ανάσα ανακουφίσεως βλέποντας τις πρωτοβουλίες, τις ευφυείς προτάσεις και λύσεις που έχει προσφέρει η έντονη κοινωνική συνείδηση αλληλεγγύης των πρωταγωνοστών της Εταιρείας. Ζωογόνο επίσης αναπνοή ελπίδος προσφέρουν και πολλές άλλες ελλυνικές εταιρείες εκπροσωπούμενες απόψε στην αίθουσα αυτή, οι οποίες έχουν αναπτυχθεί με ανάλογη κοινωνική ευαισθησία.
Γ. Κάθε Εταιρεία έχει ένα εκλεκτό δυναμικό στελεχών με δημιουργική σκέψη και φαντασία, που μπορούν να προσφέρουν πρωτότυπες ιδέες και λύσεις σε κοινωνικά ζητήματα που βρίσκονται εκτός του άμεσου στόχου της Εταρείας. Η ανησυχία και η ικανότητά τους μπορεί να έχουν μία μεγαλύτερη κοινωνική εμβέλεια. Εκτός της κλασσικής οικονομικής βοήθειας σε προβλήματα κοινωνικής αλληλεγγύης, σημαντική πάντοτε παραμένει η συμβολή, ακόμη και ο δανεισμός δημιουργικών μυαλών και χρόνου απασχόλησης με σκοπό την προώθηση προγραμμάτων κοινωνικής αλληλεγγύης.
Δ. Πέραν των διανοητικών δυνατοτήτων των επιτελείων των εταιρειών υπάρχει η οργανωτική πείρα και η τεχνογνωσία, για την επιτυχία καλύτερου αποτελέσματος. Η μεταφορά αυτής της γνώσεως και των δυνατοτήτων σε φορείς εθελοντικής κοινωνικής αλληλεγγύης - συλλόγους, εταιρείες μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα - είναι εξ' ίσου σημαντική όσο και η προσφορά οικονομικών πόρων. Για να παραμείνει ακμαία η συναίσθηση της ευθύνης για κοινωνική αλληλεγγύη απαιτείται επίσης συνεχής εκπαίδευση στελεχών και προσωπικού. Καινοτόμα εκπαιδευτικά προγράμματα ανανεώνουν ιδέες αλλά και διαθέσεις.
Ε. Οφείλουμε να προσθέσουμε ότι για εταιρείες που ενεργοποιούνται στον ελληνικό πολιτιστικό χώρο, πολύτιμη μπορεί να αποδειχθεί η αξιοποίηση του θρησκευτικού βιώματος και του Ορθόδοξου φρονήματος. Η υγιής ορθόδοξη πνευματικότητα έχει αποδειχθεί παραγωγικότατη τόσο στη σύλληψη νέων ιδεών σχετικά με την κοινωνική αλληλεγγύη προς τους εν ανάγκη ευρισκόμενους, όσο και στην εκτέλεση τους.
ΣΤ. Ιδιαίτερα σήμερα, προβλήματα καίρια απαιτούν μία ευρύτερη κινητοποίηση και συνεργασία της πολιτείας της Εκκλησίας, του πνευματικού και του επιχειρηματικού κόσμου, των εθελοντικών προσπαθειών - συλλόγων, εταιρειών ή ιδρυμάτων που αποβλέπουν στη στήριξη της κοινωνικής αλληλεγγύης. 'Ολοι, οφείλουμε να δεσμευθούμε με ένα Κοινωνικό Συμβόλαιο αλληλεγγύης για την καταπολέμηση στη χώρα μας της φτώχειας και των μεγάλων πληγών της εποχής μας - όπως τα ναρκωτικά, το Aids, η μόλυνση του φυσικού περιβάλλοντος. Και ακόμη, όσο μας είναι δυνατό, για να απαλύνουμε τον πόνο της αρρώστειας, της μοναξιάς, της αποκαρδιώσεως των αδύνατων μελών της κοινωνίας μας. Το πεδίο δράσεως κοινωνικής αλληλεγγύης στις ημέρες μας είναι αναπεπταμένο και πολύπτυχο.
Γ'
Το γεγονός ότι σήμερα 24 Οκτωβρίου εορτάζεται η ημέρα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών ανοίγει αυτόματα τον ορίζοντά μας σε μία άλλη διάσταση του θέματος που μας απασχολεί: στην οικουμενική αλληλεγγύη. Η παγκόσμια κοινωνία με την απίθανη πολυμορφία και τα προβλήματά της είναι μία πραγματικότητα που δεν μπορεί από κανένα ζωντανό οργανισμό, μικρό ή μεγάλο, να αγνοείται. Καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον το γνωρίζει ο επιχειρηματικός κόσμος. Η εμβέλεια και ο στόχος των πολυεθνικών εταιρειών επηρεάζει άμεσα την εξέλιξη και των ελληνικών εταιριών. Ήδη πολλές από τις τελευταίες διαμόρφωσαν συμμαχίες με πολυεθνικές εταιρίες ή συμμετέχουν σ' αυτές. Ως είναι γνωστόν, ο ΤΙΤΑΝ έχει επεκτείνει τη δράση του και εκτός των συνόρων από τη δεκαετία του 1930 και έχει αναπτυχθεί εκπληκτικά στο διεθνή χώρο τις δύο τελευταίες δεκαετίες.
Η αλληλεξάρτηση στην παγκόσμια οικονομία επεκτείνεται. Αυτή η εξέλιξη μας υποχρεώνει να είμαστε ευαίσθητοι στα συμβαίνοντα όχι μόνο στη χώρα μας αλλά και στην περιοχή μας, στην Ευρώπη, στον πλανήτη. Να συμμετέχουμε στην ανάλυση των προβλημάτων, στις προτάσεις λύσεων. Η οικονομική μετανάστευση, π.χ. ξενοφοβία, αλλοιώσεις του πληθυσμού. Η διερεύνηση της Ευρωπαϊκής Ενώσεως δημιουργεί νέες ανακατατάξεις.
Δεν είναι του παρόντος να επεκταθούμε στην περιγραφή του φαινομένου της λεγόμενης παγκοσμιοποίησεως. Δυστυχώς, στις ημέρες μας ο όρος χρησιμοποιείται με ποικίλο εννοιολογικό περιεχόμενο και ανασύρει διαφόρους συνειρμούς που προκαλούν κάθε είδους συγχύσεις και πολώσεις. Είναι σωστό, στις νέες αυτές συνθήκες, να ανησυχούμε και να θέλουμε να ενισχύσουμε τις ρίζες μας, την ταυτότητά μας. Αλλά συγχρόνως είναι προφανές ότι δεν πρόκειται να ζήσουμε μόνοι. Μας ενδιαφέρουν ακόμη πιο άμεσα σήμερα οι γείτονες, η πορεία της Ευρώπης και της οικουμένης. Με την πληροφορική, όλα τα προβλήματα του κόσμου φθάνουν στο σπίτι μας, ενώ οι αντιθέσεις γίνονται πιο ανάγλυφες.
Τί σημαίνει όμως τελικά ότι είμαι υπέρ ή κατά μίας διαδικασίας που βρίσκεται σε εξέλιξη, ωθούμενη από παράγοντες ανεξάρτητους από τη βούληση ή τις επιλογές μας, κυρίως από τη ραγδαία τεχνολογική ανάπτυξη; Το ουσιαστικό είναι πως, σ' αυτές τις νέες συνθήκες, θα αγωνιστούμε για να αποσοβηθεί μια παγκοσμιοποίηση της αδικίας, της φτώχειας, της τρομοκρατίας, της βίας, διεκδικώντας μια παγκοσμιοποίηση της αλληλεγγύης.
Ο προβληματισμός μας για την κοινωνία αλληλεγγύης ξεκινά ασφαλώς από τον κοινωνικό μας περίγυρο, την πόλη, τον λαό μας, αλλά πρέπει να επεκτείνεται στην ευρύτερη περιοχή όπου ζούμε και γενικότερα στον κόσμο. Η διδασκαλία και η λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας διευρύνουν διηνεκώς το οπτικό μας πεδίο και την εμβέλεια της καρδιάς μας στις διαστάσεις της οικουμένης. Μας προσφέρουν ένα όραμα οικουμενικότητας, του χρέους, της αγάπης και της κατανοήσεως. "Στην ορθόδοξη παράδοση και σκέψη όλα κινούνται σε παγκόσμια προοπτική από τη δημιουργία του κόσμου, με την οποία η Παλαιά Διαθήκη, έως το όραμα του νέου ουρανού και της νέας γης, με το οποίο τελειώνει η Καινή" (βλ. Περισσότερα,ημέτερο Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία - Εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2002). Η οικουμενική συνείδηση της Ορθοδοξίας προσφέρει έμπνευση και δύναμη για την ορθή αντιμετώπιση και των νέων παγκοσμίων συνθηκών.
Στην Ελλάδα δεν δυσκολευθήκαμε να τις αντιληφθούμε και να αποδεχθούμε το μερίδιο ευθύνης για την αλληλεγγύη στον διεθνή χώρο. Καθώς πλεον έχουμε ενταχθεί στην ομάδα των πλούσιων εθνών, ήδη είμαστε υποχρεωμένοι να προσφέρουμε το 0,2 ΑΕΠ (Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν) σε αναπτυξιακή βοήθεια πτωχότερων χωρών. Στο μέλλον θα μπορούσε εκούσια να αυξηθεί περιορίζοντας κάπως την ευημερία μας χάριν όσων ζουν σε απόλυτη φτώχεια. Συγχρόνως, στις διεθνείς υποχρεώσεις μας έχουν προστεθεί και άλλα προγράμματα, όπως το Εθνικό Σχέδιο Οργανώσεως και Αναπτύξεως των Βαλκανίων (ΕΣΟΑΒ). Αλλά και εκτός αυτών των συμβατικών υποχρεώσεων, ο λαός μας ανταποκρίνεται προς ανθρώπους και κοινωνικά σύνολα που υποφέρουν, εγγύς ή μακράν.
Κλείνοντας την ομιλία αυτή, θέλω να υπογραμμίσω ότι η πρόοδος κάθε ανθρωπίνου συνόλου κρίνεται από το κατά πόσον η απλή αλληλεξάρτηση εξελλίσσεται σε συνειδητή αλληλεγγύη.
Η αλληλεξάρτηση έχει στοιχεία εξαναγκασμού, η αλληλεγγύη είναι ουσιαστικά μία κίνηση ελευθερίας. Πρόκειατι για μία συνεχή πορεία ελευθερίας από το μικρό μας εγώ ή από το συλλογικό εγώ - στο οποίο συχνα καταφεύγουμε, προς συνάντηση του άλλου, προς εκτέλεση ενός χρέους συμπαραστάσεως στο συνάνθρωπο, στην τοπική κοινωνία, την εθνική, την περιφεριακή, μέχρι την παγκόσμια.
Εκτός όμως από την οριζόντια αυτή διάσταση της κοινωνικής αλληλεγγύης, υπάρχει και η κάθετη. Αρχίζει από ένα απλό ενδιαφέρον, προχωρεί σε συγκεκριμένη ad hoc βοήθεια, στη συμμετοχή σε ομάδες εθελοντικής προσφοράς, για να κορυφωθεί στην ανιδιοτελή αγάπη προς τον συνάνθρωπο, χωρίς διάκριση ή αναμονή ανταποδόσεως. Υποκείμενο όσο και αντικείμενο όλης αυτής της δραστηριότητας είναι ο άνθρωπος. Τελικά, η καλλιέργεια της ψυχής του ανθρώπου, είναι η προϋπόθεση της κοινωνικής αλληλεγγύης. Εδώ γονιμοποιούνται ιδέες, αποφάσεις, κίνητρα.
Το θρησκευτικό συναίσθημα επηρέασε πάντοτε θετικά τον σεβασμό και το ενδιαφέρον για τον συνάνθρωπο. Ιδιαίτερα ο Χριστιανισμός μεγιστοποίησε αυτό τον σεβασμό με την απόλυτη αρχή της άνευ όρων αγάπης. Πέρα από κάθε σύνορο και περιορισμό, δίνοντάς της ασύλληπτο βάθος και ύψος, ταυτίζοντάς την με τον 'Οντως 'Οντα, τον τριαδικό Θεό, που αποκαλύπτεται ως κοινωνία αγάπης. Κάθε ανθρώπινο πρόσωπο ή σύνολο - ομάδα, εταιρεία, κοινωνία - μπορεί να αντλήσει δύναμη και ενεργητικότητα για την κοινωνική αλληλεγγύη, ενστερνιζόμενο ζωηρότερα τα μυστικά της χριστιανικής αγάπης. Πίστη στην αγάπη και συγκεκριμένες εφαρμογές με κοινωνική αλληλεγγύη είναι σήμερα πιο αναγκαία παρά ποτέ.